Okazały kufel z trzywarstwowego barwnego szkła

Dla znawców szkła o wartości historycznej szklanego obiektu decyduje jego unikatowość oraz złożona technologia wykonawcza.

Śląski unikat z schaffgotschowskiej huty szkła Josephinenhütte

Hutniczy majstersztyk

Powlekanie (obciąganie) szkła z zewnątrz sposobem podwójnego lejka z utworzeniem trzywarstwowego barwnego szkła.

Kuglerski majstersztyk

Rzeźbienie trzywarstwowego barwnego szkła sposobem zdobniczego strefowego szlifierskiego wycinania jednej i dwóch powłok barwnego szkła.

Malarski majstersztyk

Strefowe malowanie szklanego białego medalionu techniką precyzyjnego miniaturowego malarstwa (wielobarwna weduta Warmbrunn).

Kraj, miejscowość, wytwórnia

Królestwo Pruskie, Dolny Śląsk, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Szklarska Poręba, huta szkła Josephine

Ówczesny właściciel huty szkła Josephinenhütte, Leopold Graf von Schaffgotsch

Czas powstania i autorzy kufla [1]

Ok. 1852‒1856

Franz Seraphicus Aloysius Pohl (1813‒1884) ‒ kierownik techniczny (inspektor) Josephinenhütte Glasfabrik, technolog szkła, projektodawca mas szklanych, barw, kształtu i zdobienia

Ernst August Simon (1827‒1880) ‒ rzeźbiarz szkła

Franz Julius Krause (1824‒1891) ‒ malarz szkła

Wymiary

Wysokość 21,1 cm

Średnica wlewu 6,3 cm

Średnica podstawy 9,1 cm

Medalion:

Wysokość 6,7 cm

Szerokość 6,4 cm

Opis ogólny

Kufel uformowany ręcznie hutniczo wydmuchami i kształtowaniem z trzywarstwowego barwnego szkła (bezbarwno-emaliowo biało-przezroczyście ciemnoniebieskiego), rzeźbiony ręcznie wgłębnym szlifowaniem kuglerskim w stylizowaną trójbarwną dekorację floralną, z ręcznie wykonaną malarsko, precyzyjną wielobarwną miniaturą ‒ wedutą Warmbrunn (Cieplice) – panorama miasta na tle krajobrazu.

Opis podstawowej technologii wytwórczej

Szkło

Uzyskanie barwnego szkła warstwowego (powlekanego) metodą hutniczego spajania ze sobą na gorąco poszczególnych warstw szkła, jest bardzo złożonym i wieloetapowym procesem technologicznym. Podstawowym warunkiem wytwórczym jest uzyskanie przez te barwne szkła, zgodnych ze sobą współczynników rozszerzalności cieplnej liniowej, tak aby powstający w hutniczym powlekaniu szkła z zewnątrz, sposobem podwójnego lejka, gorący, wielobarwny półfabrykat szklany (szkło surowe) nie pękał po wystudzeniu i podczas dalszego zdobienia. Dla przedmiotowego kufla jest to szkło trójwarstwowe, bezbarwno-biało-niebieskie, rzeźbione i malowane.

Koryguje się zatem kilkakrotnie składy surowcowe danych zestawów szklarskich, co jest równoznaczne ze zmianą składów tlenkowych mas szklanych oraz zmianą ich współczynników rozszerzalności. Następnie, kilkunastokrotnymi próbnymi płomieniowymi wytopami w małych doniczkach ceramicznych, tych korygowanych składowo mas szklanych oraz hutniczym spajaniu na gorąco tych barwnych szkieł, ustala się ich optymalną przydatność do wielowarstwowego powlekania.

W pierwszej kolejności korygowano szkło emalii białej w stosunku do bazowego szkła bezbarwnego o identycznym składzie w hutach szkła Carsthal i Josephinenhütte, tak zwanego kredowego, tj. potasowo-wapniowo-krzemianowego, przydatnego tylko do powlekania (jest to wewnętrzna warstwa szkła w kuflu).

Środkowa warstwa szkła w kuflu – emaliowo biała – była nazywana w Josephinenhütte szkłem emalii białej kryształowej, zamąconej w masie przez minię ołowiową, arszenik, kości owcze (i tlenek cynowy).

Zewnętrzna warstwa szkła w kuflu, przezroczysto ciemnoniebieska, była barwiona w masie tlenkiem kobaltawym.

W drugiej kolejności korygowano szkło niebieskie w stosunku do uprzednio skorygowanego szkła emalii białej. Dopiero po ustaleniu pełnej przydatności w/w dwóch szklanych powłok, przystępuje się do właściwego fabrycznego wytopu tych mas szklanych w donicach pieca szklarskiego, komorowego, ośmiodonicowego, wytopowo-wyrobowego opalanego bezpośrednio drewnem. Ręcznie kształtuje się hutniczo na gorąco z ciekłych mas – emaliowo białej i przezroczysto ciemnoniebieskiej, dłuższe, grubsze pręty szklane, tzw. wałki. Następnie ogniowo długotrwale odpręża się je w komorowym piecu chłodniczym opalanym bezpośrednio drewnem.

Wszystkie powyżej opisane czynności technologiczne prowadzono w hucie szkła Carlsthal. W tej hucie szkła były dwa piece szklarskie: jeden mały ośmiotyglowy (doniczkowy) do próbnych wytopów różnego rodzaju mas szklanych, drugi większy, ośmiodonicowy do fabrycznego monocyklowego wytopu mas szklanych i wyrabiania wyrobów.

Dopiero te tak żmudnie uzyskane barwne pręty szklane posłużą w Josephinenhütte do właściwego formowania przedmiotowego trójwarstwowego kufla. Z pręta szkła emaliowo białego i z pręta przezroczyście ciemnoniebieskiego ucina się, stosownie do hutniczych potrzeb, małe kawałki barwnego szkła, tzw. barwki (żargonowo klusy).

Na zewnętrznej stronie wewnętrznej warstwy bezbarwnego szkła bazowego potasowo-wapniowo-krzemianowego, zostają hutniczo na gorąco przypojone dwie barwne powłoki szklane. Pierwsza środkowa powłoka z cienkiego, nieprzezroczystego szkła emaliowo białego, druga zewnętrzna powłoka z grubszego przezroczystego szkła ciemnoniebieskiego.

Hutnicze gorące powlekanie powłokami barwnego szkła odbywa się sposobem podwójnego lejka. Tylko ten sposób stosowany w szklarstwie środkowoeuropejskim od 1836 r. dla szkieł trójwarstwowych, zapewnia równomierną grubość obu barwnych powłok szklanych na całym korpusie kufla. Ma to istotne znaczenie przy strefowym precyzyjnym wycinaniu rzeźbieniem jednej czy dwóch barwnych powłok.

Poniżej przedstawiono schematycznie pierwsze powlekanie barwką szkła emaliowo białego.

Kufel formowano ręcznie hutniczo na gorąco z dwóch porcji masy szklanej trójwarstwowej: na korpus i na ucho, metodą wydmuchów ustami przez piszczel (korpus z kapą) oraz metodą kształtowania ręcznego z użyciem specjalistycznych narzędzi (korpus z kapą i ucho). Z kolei pozbawiony kapy kufel odpręża się w komorowym piecu chłodniczym przez wygrzewanie a potem przez powolne studzenie przez 24 godziny.

Rzeźbienie

Kufel zdobi się ręcznie rzeźbiarsko na zimno, na mokro, sposobem wgłębnego złożonego kuglerskiego szlifowania czterooperacyjnego z użyciem wielu rodzajów, wielkości i profili żądeł pionowych tarcz:

– zdzieranie i żłobienie zgrubne (tarcze żelazne, żeliwne i brązowe)

– gładzenie i żłobienie wygładzające (tarcze piaskowcowe różnej twardości)

– polerowanie żłobin (tarcze z miękkiego drewna)

‒ glansowanie żłobin (tarcze z filcu),

w warstwie szkła bezbarwnego oraz ze strefowym przecinaniem i wycinaniem barwnych powłok szklanych. A także pasmowym strefowym wycinaniem tylko powłok szkła przezroczysto ciemnoniebieskiego z pozostawieniem w tym miejscu pasmowej powłoki szkła emaliowo białego. To ostatnie wymaga wysokich umiejętności techniczno-manualnych od rzeźbiarza szkła – kuglera oraz występuje nadzwyczaj rzadko na trójwarstwowych barwnych szkłach.

Malatura

W dużym opakowo białym, pionowo owalnym medalionie (6,7 cm × 6,4 cm) namalowana została wielobarwna i wieloplanowa letnia panorama architektoniczno-krajobrazowa miejscowości uzdrowiskowej Cieplice Zdrój (Warmbrunn). W górnej strefie, na całej długości owalu w wysokim poziomym pasie widać przymglone, słoneczne niebo z zarysem siwych łańcuchów górskich. W środkowej strefie, na całej długości owalu, w wysokim poziomym pasie, znalazł się motyw wieloplanowej beżowo-ceglastej architektury budynków mieszkalnych i budynków sakralnych z głębokim przedpolem sutej zieleni, kęp drzew i łąk. W centrum miejscowości okazały pałac Schaffgotschów oraz dwa kościoły z wieżami. W dolnej strefie, w jednym miejscu, na jednej poziomej linii, niemiecki napis złoty w liternictwie gotyckim „Warmbrunn”.

Kufel zdobiono ręcznie malarsko na zimno, z wieloetapowym nakładaniem różnych barwnych farb, z użyciem dużej lupy powiększającej sześciokrotnie, sposobem złożonego precyzyjnego malowania miniatur z użyciem farb szkliwnych wielobarwnych, emalii transparentnych. Malatura weduty Warmbrunn utrwalona została termicznie przez pośrednio ogniowe wypalenie farb. Kufel zdobi się ręcznie malarsko na zimno złotem z użyciem farby złota dukatowego. Opaski i obwódki złote utrwalone termicznie przez pośrednie ogniowe wypalenie.

Wypał złota prowadzony był równocześnie z wypałem farb – jednokrotne palenie w cyklu rozgrzew-wypał-studzenie, trwającym 18 godzin w muflowym komorowym piecu malarskim opalanym pośrednio drewnem.

Z receptarza Franza S.A. Pohla [2]

Za wynalezienie szkła emalii białej kryształowej (a ściślej za ponowne odkrycie tego antycznego szkła) Franz S.A. Pohl otrzymał nagrodę pieniężną od Rządu Królestwa Pruskiego.

11.3.1848 – Milchweihs – 69 Pfd. Minium; 60 Pfd. Kies; 13 ½ Pfd. Arsenik; 8 ½ Pfd. Pottasche; 4 Pfd. Beine; 24 Ltd. Salpeter; 6 Pfd. Zinnasche.

5.4.1856 – Emaille Uebfg – 22 Pfd. Kies; 22 Pfd. Minium; 3 Pfd. 24 Ltd. Pottasche; 2 Pfd. 10 Ltd. Beine; 16 Ltd. Arsenik; gab ein glattes haltbares sehr weisses Emaille.

Recepty wielobarwnych farb szkliwnych do ręcznego malowania na szkle

W tym czasie takie recepty stanowiły tajemnicę zawodową danych malarzy lub malarni szkła. Takie receptarze nie były dotychczas transkrybowane i publikowane. Stąd nie przytoczono z historycznych fachowych książek szklarskich – Glasfabrication podrozdział Glasmalerei z ok. połowy XIX w. – receptur takich farb szkliwnych jako nieprzystających w pełni do malarni szkła huty Josephine.

Każda malarnia oprócz pieca malarskiego do wypału malatur na szkle, posiadała specjalnej konstrukcji mały, kilkutyglowy piec do wytopu barwnych szkliw na farby transparentne i opakowe.

Wiarygodnie można jedynie podać następujące informacje o historycznych barwnych szkliwach na farby transparentne [3, 4]: na zestaw surowcowy, do którego dodawano stosowne substancje barwiące w postaci tlenków metalicznych składały się: minia ołowiowa (8 cz.) + prażony boraks (3 cz.) + mielony piasek z mlecznego kwarcu żyłowego (1 cz.).

Dodatki barwiące to:

• Czerwone szkliwo (różne odcienie czerwieni) – tlenek żelazowy (Ockbergelb, Fleischrot, Blutrot, Lackrot, Rotviolett)
• Niebieskie szkliwo – tlenek kobaltawy
• Zielone szkliwo – tlenek miedziowy
• Żółte szkliwo – związki: antymonu + siarki + srebra + żelaza
• Czarne szkliwo – związki: żelaza + manganu + miedzi + kobaltu.

W 1851 r. huta Josephine prezentowała swoje wyroby na Światowej Wystawie Przemysłu w Londynie (Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations). W oficjalnym katalogu do wystawy informacja o uczestnictwie huty hrabiego Schaffgotscha znalazła się na stronie 258, jako 208 pozycja listy wystawców z Niemiec, Prus, Pomorza i Śląska. Zgodnie z opisem wystawiano duży, szklany, rubinowy wazon z floralną i arabeskową, ręcznie rzeźbioną dekoracją, oraz wazon w kolorze akwamaryny ze złoceniem, zestaw do wody a także puchar rzeźbiony w arabeski.

Literatura:

1. Żelasko S., Josephinenhütte Kunstglasfabrik 1842–1900, Glasmuseum Passau, Passau 2005
2. Pohl F., Schriften des ehemal. Glashütten – Direktors Franz Pohl aus Schreiberhau für die Jahre 1835 bis 1881, transkrypcja dr S. Żelasko i U. Junker, Passau 2003, Schriften des Passauer Glasmuseum, Band 4
3. Heinrich Leng’s Vollständiges Handbuch der Glasfabrication … bearbeitet von Ch. H. Schmidt…, Weimar 1854
4. Leo W., Die Schmelzmalerei. Die Kunst auf Glas…, zu malen und die hierzu nӧthigen Farben und Flüsse zu bereiten, Quedlinburg 1858
5. Nowotny W., Szkła barwne, Warszawa 1969

 

Artykuł ukazał się także drukiem w czasopiśmie “Szkło i Ceramika” nr 2/2021.